Niepełnosprawność intelektualna - próba przybliżenia złożoności zjawiska ❤
Oliwia Kiryk
Wyższy poziom świadomości społeczeństwa na temat niepełnosprawności intelektualnej, wpływa znacząco na proces terapii osób z niepełnosprawnościami, a także podwyższa jakość życia całego społeczeństwa (1994 za: Leśniak, 2020).
Terminologia
Warto zaznaczyć, że niepełnosprawność intelektualna sama w sobie nie jest chorobą, a raczej serią następstw związanych z różnymi stanami chorobowymi, szczególnie z uszkodzeniem układu nerwowego (Janus, 2022). WHO (World Health Organizoation) w 2009 roku opracowała definicję opartą na modelu biopsychospołecznym, zawierającą w sobie zaburzenie funkcji intelektualnych, rozumianych jako “ogólne funkcje psychiczne niezbędne do rozumienia i konstruktywnego scalania różnych czynności psychicznych; z uwzględnieniem wszystkich funkcji poznawczych i ich rozwoju w ciągu całego życia” (2009 za: Janus, 2022). Dodatkowo uwzględnia ona aspekt dostosowania środowiska i ułatwienie dostępności do przybytków publicznych, poprzez wdrażanie technologii ułatwiających funkcjonowanie w danej przestrzeni. Na całość funkcjonowania osoby wpływa aspekt medyczny jej stanu psychofizycznego, ale także społeczeństwo otwierające się na współtworzenie z nimi przestrzeni, w której mogą osiągnąć maksimum swoich możliwości.
Ważnym w poszanowaniu osób z problemami w uczeniu się, jest używany język, odchodzi się od jeszcze niedawno praktykowanego pojęcia „upośledzenie” na rzecz „niepełnosprawności intelektualnej” lub „zaburzeń rozwoju intelektualnego” - w przypadku pojawienia się zaburzeń w okresie rozwoju. Warto używać języka jak najmniej stygmatyzującego, jako że kreuje on po części naszą rzeczywistość. Słowa niegdyś fachowo określające stan niepełnosprawności intelektualnej takie jak „debilizm” lub „imbecylizm”, teraz są pejoratywne, to samo dzieje się z “upośledzeniem”. Obecnie często używa się słowa w celu obrażenia kogoś, kto zachował się w czyjejś ocenie nieadekwatnie, niepoprawnie lub nielogicznie. Ważnym w zachowaniu szacunku dla osób z zaburzeniami rozwoju intelektualnego jest korzystanie z nazewnictwa, nie kojarzącego się z próbą poniżenia, dewaluacji lub dominacji. Jako że samo słowo niesie ze sobą trudny afekt, używanie go może wpłynąć na obniżenie nastroju partnera interakcji. Jednak jeszcze ważniejszym jest zwiększenie świadomości, a co za tym idzie, akceptacji społeczeństwa wobec zachowań charakterystycznych dla osób z niepełnosprawnością, tak aby kolejna terminologia nie nabierała deprecjonującego charakteru. Wielu autorów, specjalistów zawiera w swoich publikacjach słowo “upośledzenie”, co nie oznacza intencjonalnej obrazy, lecz jest oznaką norm terminologicznych wcześniejszego okresu (Wołowicz - Ruszkowska, 2012). Dodatkowo warto traktować niepełnosprawność intelektualną, jako jedną z cech określających jednostkę, a nie jej wartość dominującą, używać więc formy “osoba niepełnosprawnością”, a nie “osoba niepełnosprawna”.
Niepełnosprawność intelektualna, a wiek umysłowy w kontekście społecznym.
W celu przybliżenia sposobu funkcjonowania z niepełnosprawnością intelektualną, poniżej opisano jej charakterystykę na podstawie wieku umysłowego. Zdecydowano się na tę formę z powodu komplementarności pewnych zachowań typowych dla danego stopnia niepełnosprawności intelektualnej, z fazami rozwoju dziecka. Wiek umysłowy implikuje stopień samodzielności i przystosowania w zakresie realizacji zadań typowych dla danego wieku życia.
Zaczynając od charakterystyki myślenia osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, określa się maksymalny poziom rozwoju umysłowego porównywalny do wieku inteligencji 9‐12 lat w normie, zaś w zakresie dojrzałości emocjonalnej, do 17 r.ż. (Domańska, Borkowska, 2007). Stan ten poza jawnymi ograniczeniami, daje również możliwości na podjęcie pracy zawodowej. Ograniczenia przejawiają się w trudnościach w zakresie myślenia abstrakcyjnego (poza schematem). W praktyce osoba taka ma ograniczone możliwości w zakresie kontroli emocjonalnej, przyjmowania perspektywy drugiej osoby, umiejętności rozpoczynania kontaktu, odróżnienia komunikatu werbalnego od pozawerbalnego i tym podobne. Jakości te mogą przyczynić się do izolacji społecznej ze strony otoczenia, lub w efekcie, z inicjatywy samej persony. Nie zmienia to jednak faktu ogromnej potrzeby kontaktów społecznych i ich pozytywnego wpływu na ogół funkcjonowania, a także roli doświadczenia w zwiększaniu jakości ich tworzenia i utrzymywania (Buchnat, 2015). Dlatego ważnym jest otwieranie się na osoby z trudnościami w uczeniu się społecznym, tak aby poszerzyć ich warsztat umiejętności socjalnych, a tym samym nasz, jako że próba zrozumienia perspektywy drugiego człowieka niezwykle rozwija naszą zdolność do mentalizacji.
Stopień niepełnosprawności intelektualnej umiarkowany, określany jest wiekiem umysłowym od 6 do 10 roku życia. Oznacza to, że procesy myślowe charakteryzują się egocentryzmem, sztywnością i są skierowane na najbardziej widoczne cechy obiektu. Osoba raczej nie wychodzi myśleniem poza obręb rzeczy, które tyczą się jej osoby i/lub mają miejsce w danym momencie. Opinie i tematy rozmów są naśladowane z najbliższego otoczenia i powielane w rozmowie z innymi (Buchnat, Pawelczak, 2013). Głównie dominuje uwaga mimowolna, a także są widoczne zaburzone procesy pamięciowe co znacznie wpływa na jakość kontaktu z drugą osobą. Ważnym jest wyrozumiałe podejście, bogate w świadomość ograniczeń jednostki i nastawione na wzbogacenie dialogu z korzyścią dla obu stron, bez naciskania na dopasowanie się do standardowego tempa i formy kontaktu. Sprzyjające środowisko umożliwia wyuczenie się prostych czynności zawodowych, wykonywanych pod nadzorem, a także osiągnięcie wysokich umiejętności samoobsługowych, przekładających się na zdolność do samostanowienia, choć tempo ich nabywania i wykonywania jest wolniejsze. Charakterystyczna jest również wrażliwość i lepkość emocjonalna przejawiająca się w dużej potrzebie kontaktu z np. wychowawcą poprzez tulenie się, trzymanie za rękę i tym podobne (Borkowska, Domańska, 2007).
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym, w dorosłości osiąga maksymalny poziom rozwoju umysłowego, porównywalny do wieku inteligencji 3‐6 lat w normie. Osoba kieruje się głównie dążeniami i potrzebami, widoczna jest centracja myślenia, skupionego głównie na sobie samej. Jako, że narząd wzroku dostarcza największej ilości bodźców do układu nerwowego, spostrzeżenia wzrokowe odgrywają ważną rolę w reakcjach osoby. Sztywność myślenia i problem z odwracalnością może np. utrudniać zaakceptowanie zmiany w wyglądzie znanych osób. Z powodu ograniczonych możliwości kontroli emocji, jednostka może przejawiać sporo zachowań trudnych, do których wymagana jest wyjątkowa cierpliwość. Reakcje agresywne, takie jak krzyk, wzmagają trudny stan emocjonalny jednostki. Pomimo, że wyuczalność w zakresie zawodu może być utrudniona, podejście bogate w akceptację, spokój, wyrozumiałość i cierpliwość daje pole do rozwoju pojedynczych zdolności, które są w stanie przynosić satysfakcję i dochód osobie z trudnościami w uczeniu się.
Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną nie przekraczają stadium inteligencji sensomotorycznej, które u dzieci przypada na pierwsze 2 lata życia. W obszarze myślenia znaczy to tyle, że jest ono na etapie poznawania świata poprzez wykonywanie bezwarunkowych odruchów, prowadzących do tworzenia schematów czynnościowych, skutecznych w dalszym poznawaniu świata, odnajdywaniu się w nim i nadawaniu mu znaczenia. Pomimo małego zróżnicowania sygnałów afektywnych i znikomej zdolności do rozpoznawania doznań zmysłowych, następuje ich koordynacja, dzięki czemu osoby ciągle nabywają nowych umiejętności. Jako, że dzieje się to bardzo powoli, są one całkowicie zależne od otoczenia. Utrudnieniem jest brak umiejętności werbalnych co wymaga porozumiewania się z naciskiem na aspekt niewerbalny, poprzez mimikę, gesty, mowę ciała czy ton głosu. Z powodu ograniczonych możliwości wyrazu, często występują stereotypie ruchowe, tzn. wielokrotnie powtarzane zachowania (np. kiwanie się, opukiwanie itp.), które mają na celu stymulację systemu nerwowego, są źródłem przyjemności i powodują zmniejszenie napięcia w sytuacjach frustrujących i lękotwórczych, a także mogą stanowić aktywność zastępczą, komunikującą chęć wycofania się. Próg wrażliwości jest niski co sprawia, że stosunkowo często mogą pojawiać się reakcje nerwowe w związku z uczuciem przebodźcowania. Dodatkowo z powodu braku umiejętności w dostrzeganiu, poprawnym interpretowaniu i komunikowaniu stanu dyskomfortu, zlokalizowanie i rozwiązanie problemu może przysparzać wiele trudności (1979 za: Jankiewicz, D. Skrypnik, K. Skrypnik, 2014). Wiele sytuacji jest niemożliwych do przewidzenia, lecz każda z nich jest kolejną informacją która pozwala dostrzec potrzeby osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną.
Pomimo, że niepełnosprawność intelektualna jest niezwykle złożonym zjawiskiem, psychologicznym, społecznym czy medycznym, a także wpływa na niemal każdy obszar funkcjonowania jednostki i osób w jej otoczeniu, to potrzeby społeczne osób nią dotkniętych nie różnią się od tych, które mają osoby w normie intelektualnej. Dlatego każdy może podjąć się działań na rzecz osób z niepełnosprawnością, wykazać się empatią, ciekawością i życzliwością, akty te są wyrazem szacunku, dają dowód na bycie wartościowym i godnym poświęconego czasu w oczach obdarzonego uwagą. Pomimo trudności i ograniczeń w wypełnianiu ról społecznych, typowych dla danego wieku, społeczność osób z problemami w uczeniu się, ma do zaoferowania jakości uniwersalnie cenne, takie jak szczerość, wdzięczność, radość z małych rzeczy, potrzeba czynienia dobra i wiele innych, wymiar w którym się zyskuje w kontakcie z nimi jest trudny do opisania, dlatego tak ważnym jest zwrócenie się ku nim i doświadczenie tego na własnej skórze. Istotna jest postawa ciekawości, ważnym jest wyzbycie się tendencji oceniających i przetransformowanie na zadawanie pytań: Skąd dane zachowanie wynika?; Na jaką potrzebę wskazuje?; Co ja czuję wobec tego?; Z jakiego powodu to czuję?. Postawa ciekawości zmniejsza ryzyko odbierania zachowań, jakoby były skierowane przeciwko nam.
Bibliografia:
Borkowska A.; Domańska Ł., (2007), Neuropsychologia kliniczna dziecka. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Buchnat M., Pawelczak K., (2013). Nieznane? Poznane Zaburzenia rozwojowe u dzieci z rzadkimi zespołami genetycznymi i wadami wrodzonymi. Seria Psychologia i Pedagogika. nr 161
Buchnat M., (2015), Formy organizacji kształcenia dziecka z lekką niepełnosprawnością intelektualną a jego kompetencje społeczne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM,
Jankiewicz A., Skrypnik D., Skrypnik K., (2014). Głęboka niepełnosprawność intelektualna a rozwój emocjonalno- -społeczny i motoryczny. Psychiatria 11(4)
Janus E., (2022), Terapia zajęciowa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Warszawa: PZWL
Leśniak J., (2020).
Społeczne postrzeganie osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Państwo i Społeczeństwo, (XX) nr 1
Wołowicz – Ruszkowska A. (2012). Wsparcie osób z upośledzeniem umysłowym umiarkowanym i znacznym (w tym z zespołem Downa i/lub z niepełnosprawnościami sprzężonymi) oraz głębokim stopniem upośledzenia umysłowego. Podręcznik dobrych praktyk. Warszawa: 2012, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Sposoby radzenia sobie ze stresem – praktyka uważności ❤
Oliwia Kiryk
Otaczająca nas rzeczywistość daje nam wiele powodów do rozmyślań, planowania
i podejmowania decyzji. Jako społeczeństwo mamy na głowie dużo obowiązków,
świat jest coraz bardziej skomplikowany i aby nadążyć wymagane jest
podejmowanie coraz bardziej złożonych działań, żeby wykonywać konkretne
czynności. Wydaje się, że lista rzeczy do zrobienia nigdy się nie kończy,
zawsze znajdzie się coś co czeka w kolejce, żeby się tym zająć. Każdy z tych
obszarów wiąże się ze stresem, który odczuwamy w naszym ciele i psychice.
Stres przejawia się w napięciu dolnego odcinka pleców, karku, szczęki,
brzucha, czasem nawet w dusznościach, a także prowadzi do bardziej
dotkliwych problemów jak zespoły napięcia mięśniowego i wiele innych.
Dodatkowo może prowadzić do problemów natury psychicznej takich jak
depresja, nerwice czy zaburzenia lękowe.
Jedną z bardziej skutecznych technik zmniejszających uczucie napięcia jest
praktyka obserwacji naszego ciała, myśli i emocji. Stan obserwacji osiągamy
gdy zauważamy doznania zmysłowe np. zdajemy sobie sprawę z zapachu, dźwięku,
czy struktury, nawet talerza podczas mycia naczyń. Nasze myśli często błądzą
bez określonego celu, wydaje się że bez kontroli, umiejętność dostrzegania,
że „bujamy w obłokach” pozwala przywrócić nas do doświadczania chwili
obecnej, a tym samym zmniejszyć poziom odczuwanego stresu. Obszar emocji
jest związany z myślami i z ciałem, myśli przyczyniają się do odczuwania
pewnych emocji, te z kolei wywołują konkretne uczucia w ciele. Obserwacja
naszego ciała, a także myśli podczas przeżywania emocji pozwala lepiej się
poznać, a także kontrolować swoje reakcje w zaskakujących nas sytuacjach.
Nie jest łatwe użycie wyżej wymienionych technik podczas wykonywania
obowiązków od razu po zapoznaniu się z nimi, nasz mózg tak jak mięśnie
potrzebuje treningu żeby móc kierować uwagę do odczuć naszego ciała i chwili
obecnej. W tym celu powstało wiele praktyk, poniżej zaprezentuję kilka z
nich, a także podam sposób przygotowania się do ich wykonywania.
Ważnym elementem jest zadbanie o miejsce, w którym czujemy się bezpiecznie,
może to być ulubiony fotel lub wyjątkowo cichy kąt w domu, a nawet ławka w
parku gdy nie jesteśmy osobami, które łatwo się rozpraszają. Kiedy
podejmujemy praktykę warto uświadomić sobie, że to czas wolny, może to być 5
czy 10 minut w ciągu dnia, ważne żebyśmy byli przekonani, że to wolne 10
minut tylko dla nas i teraz skupiamy się na odpoczynku, a nie myślimy o
pobocznych sprawach. Trzeci, najbardziej złożony aspekt to postawa wobec
siebie podejmującego się praktyki. Ważne abyśmy nie osądzali tego jak
podejmujemy ćwiczenie, byli cierpliwi i wytrwali w dążeniach i tym samym
otwarci na to czego doświadczamy. Gdy wchodzi się w stan relaksacji warto
podejść do siebie z troską i współczuciem, jak do nowo narodzonego dziecka.
Trzeba również nadmienić, że techniki te nie zastępują specjalistycznej
pomocy lekarzy czy psychoterapii, ale pozwalają zwiększyć jakość relacji z
samym sobą i satysfakcję z życia, przy czym nie potrzeba specjalistycznych
narzędzi, żeby je praktykować.
Dostrzeganie chwili obecnej można praktykować poprzez:
1. Techniki oddechowe
Oddech gra kluczową rolę w naszym samopoczuciu, gdy jesteśmy zdenerwowani oddychamy szybko, zaś gdy spokojni wolno i głęboko. Gdy świadomie wprawiamy nasze ciało w stan spokojnego i głębokiego oddechu automatycznie uspokajamy nasz układ nerwowy, a tym samym wyciszamy emocje. Warto zatem poświęcić kilka minut na oddychanie przez nos, przy użyciu przepony (tuż pod mostkiem), wydłużając wdech i dwukrotnie od niego wydłużając wydech, czyli np. (4 sekundy wdechu i 8 wydechu). Skuteczne może się okazać tzw. oddychanie kwadratowe, wdech, wstrzymanie oddechu, wydech, wstrzymanie oddechu, każda faza po tyle samo sekund. Przeciwieństwem do wolnego oddychania jest metoda Wima Hoffa, jej charakter polega na szybkich dynamicznych wdechach i wstrzymywaniu oddechu, mechanizm wpływu na układ nerwowy jest nieco inny, ale równie skuteczny.
2. Kolejną formą jest trening świadomości poprzez np.:
- uważność na otaczające nas bodźce zmysłowe: dźwięki, sytuacje, ale też
myśli, chodzi o to, żeby rejestrować informacje które docierają do nas z
otoczenia i z naszego wnętrza, ale nie przykładać do nich nadmiernej,
desperackiej uwagi, pozwalać im przychodzić i odchodzić;
- koncentrację na konkretnym obiekcie, dźwięku, modlitwie czy liczeniu
oddechów;
- skanowanie ciała poprzez kierowanie uwagi do poszczególnych części ciała,
od stóp aż po głowę przy wykorzystywaniu metod relaksacyjnych Schultza czy
Jacobsona.
3. Bardzo skuteczne są wizualizacje np. bezpiecznego miejsca. Warto czasem odpłynąć i wyobrazić sobie wymarzone miejsce, w którym chcielibyśmy się znajdować, plaża, las, łąka, leżenie na trawie, kąpiel w morzu, od nas zależy. Gdy mamy odpowiednią wyobraźnie wszystko jest możliwe, a gdy umysł jest spokojny, ciało też się uspokaja.
4. Na koniec warto wymienić aktywne sposoby takie jak kolorowanki relaksacyjne, ćwiczenia ozdobnego pisania, sport pod każdą postacią, pisanie dzienników, ale nie tylko, tworzenie koszy wiklinowych czy jakiekolwiek inne formy odbioru i wyrazu artystycznego, które nas relaksują, ważne by do tego podejść uważnie.
Przed podjęciem któregoś z wyżej wymienionych sposobów warto wypisać cele
dla których chcemy się w to angażować. Czy chcemy lepiej kontrolować swoje
emocje, mieć bardziej satysfakcjonujące relacje, a może poprawić zdolność
skupienia. Po zrealizowanej praktyce korzystne jest dla nas zastanowienie
się nad tym jak się czujemy, co dana praktyka w nas zmieniła, tak aby
utrwalić ich pozytywne oddziaływanie. W celu znalezienia większej ilości
informacji, lub konkretnych przykładów ćwiczeń, warto wpisać wymienione
przeze mnie frazy w witrynie YouTube. Powstało wiele materiałów
prezentujących wyżej wymienione metody.
Praktykę tę można podejmować samemu, ale też dobrze jest zaangażować w to
najbliższych, dzieci czy resztę rodziny. Od wielu lat praktykuję wyżej
wymienione metody i widzę znaczące, korzystne zmiany w podejściu do życia i
radzeniu sobie z trudnościami, dostrzegam to także u osób, którym je
polecam.
Żejmo J. (2022). Praktyka Mindfulness jako skuteczna metoda poprawy umiejętności radzenia sobie ze stresem. Szczecin. Akademia Nauk Stosowanych Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie.
